https://www.youtube.com/watch?v=NzXZjQ-0X8g

Wprowadzenie

Rozmowa prowadzącego z prof. Wielomskim (kontynuacja cyklu o historii socjalizmu europejskiego) cofa się do okresu po I wojnie światowej, by odpowiedzieć na pytanie, dlaczego w Europie zyskały masowe poparcie ruchy faszystowskie i nazistowskie. Uczestnicy wskazują sprzężenie czynników społeczno-ekonomicznych (inflacja, pauperyzacja klasy średniej, kryzys gospodarczy), światopoglądowych (rozczarowanie internacjonalizmem), politycznych (kryzys starych elit) i kulturowych (brutalizacja po doświadczeniu okopów). W toku rozmowy omawiają także włoski model (Mussolini, korporacjonizm, autarkia), niemiecki (gospodarka „przymusowa”, kredyty, programy socjalno-propagandowe), porównanie z innymi krajami, rolę keynesizmu i New Dealu oraz tezę, że II wojna światowa była „efektem sukcesu socjalizmu w Europie” rozumianego jako państwowy interwencjonizm i militaryzacja popytu.

Dla kontekstu i odnośników pojawiają się m.in.: Enciclopedia Italiana / Treccani (hasło „Fascismo”, współautorstwo Giovanni Gentile – Benito Mussolini) (Treccani), Opera Nazionale Balilla (włoska organizacja młodzieżowa) (Wikipedia), Hitlerjugend (niemiecka organizacja młodzieżowa) (Wikipedia), SPD (niemiecka socjaldemokracja) (Wikipedia), Alfred Rosenberg / „Mit XX wieku” (Wikipedia), Volkswagen / KdF-Wagen (Kraft durch Freude) (Volkswagen Group), New Deal (biblioteka Kongresu USA; Britannica) (The Library of Congress), John Maynard Keynes / „General Theory” (Wikipedia).

Pełne opracowanie

Powojenna Europa: punkt wyjścia

Rozmówcy zaczynają od tezy, że po I wojnie światowej „stare elity były odbierane dość sceptycznie”, a nowe idee – od marksizmu i leninizmu po doktrynę Mussoliniego – zyskiwały masowe zainteresowanie. Pada stwierdzenie, że to nie były ruchy marginalne: „W całej Europie te ruchy miały ogromne wsparcie […] zarówno komuniści, socjaliści, jak i musoliniści”.

Inflacja i pauperyzacja klasy średniej

Ilustracją skali inflacji jest anegdota: przed wojną renta „300 franków” dawała bezpieczeństwo; po wojnie „może pójść za to kupić bułki”. Wszyscy ekonomiści mieli być zgodni, że wojna potrwa najwyżej trzy miesiące; że trwała cztery lata – „resztę wojny [sfinansowano] dzięki inflacji poprzez dodruk pieniędzy”. Dodatkowo „pożyczki zagraniczne, szczególnie pożyczki do Rosji” okazały się po rewolucji nieściągalne – co „spowodowało zbiednienie wszystkich dotychczas posiadających”.

Kryzys internacjonalizmu i zwrot ku nacjonalizmowi

Prowadzący i profesor argumentują, że I wojna skompromitowała internacjonalizm. Cytują hasło Lenina, by robotnicy „obrócili karabiny przeciwko burżujom”, co „generalnie” nie nastąpiło. W efekcie „na lewicy pojawiła się taka myśl, że ideą rewolucyjną […] jest nacjonalizm”. Połączenie „elementów socjalnych z narodowymi” miało wytworzyć „zupełnie nową jakość” – narodowy socjalizm (wskazując, że termin pojawiał się już wcześniej, m.in. we Francji w latach 80. XIX w., w kręgach antysemickich i antykapitalistycznych).

Upadek starych elit i brutalizacja

Pada teza o „końcu arystokratycznych elit” po 1918 r., z odniesieniem do prac Arno J. Mayera (parafraza: elity „zniknęły z pierwszych stron gazet”, ale przeszły do sfery „realnie trzymających władzę”). Jednocześnie doświadczenie okopów miało zniszczyć „liberalizm, humanitaryzm” – „ludzie zaczęli uważać, że przemoc jest normalnym akuszerem rzeczywistości politycznej”.

Analogiczne mechanizmy współcześnie (porównanie publicystyczne)

Rozmówcy dokonują analogii do bieżących realiów: „Mamy w Europie inflację”, „brak szacunku do obywateli w wykonaniu elit”, „brutalizację” (związaną m.in. z migracją), a także „pałperyzację”, „likwidację klasy średniej”. Pada scenariusz możliwy: „jak się zacznie Unia Europejska rozpadać, […] mogą takie elementy [szowinizmu] pojawić”.

Włoski przypadek: Mussolini, ideologia bez „jednej książki”, korporacjonizm i autarkia

Źródła ideowe i redakcja hasła „Il fascismo”

Zaznaczono paradoks: przez długi czas brakowało jednej pracy programowej faszyzmu; przywołano hasło „Il fascismo” w Enciclopedia Italiana (red. Giovanni Gentile; z odręcznymi uwagami Mussoliniego), publikowane ok. 1929–1932 („nie była to praca programowa, raczej ogólnikowe ujęcie tradycji Risorgimenta, solidaryzmu narodowego, korporacjonizmu”) (Treccani). Pada charakterystyka Mussoliniego jako skrajnie pragmatycznego („Duce zawsze ma rację”), wielokrotnie zmieniającego poglądy (np. ewolucja od republikanizmu/antyklerykalizmu do podpisania traktatów laterańskich).

Polityka gospodarcza: od wolnego rynku do gospodarki kierowanej

W pierwszych latach rządów Mussolini miał prowadzić politykę „wolnorynkową” (wysoki wzrost PKB), po czym – wobec Wielkiego Kryzysu – Włochy przeszły ku autarkii i gospodarce korporacyjnej („cła, gospodarka kierowana”), co miało ograniczyć rozlanie się kryzysu. Stwierdzono, że w latach 1929–1933 Włochy „miały wzrost gospodarczy zero”, podczas gdy Niemcy „–40% PKB”, Francja, Wielka Brytania, USA „–20% PKB”. Efekt odczuwalny społecznie miał być jednak słaby z powodu silnej polityki pronatalistycznej („walka o demografię”, przyrost ~20% ludności, głównie dzieci), co obniżyło PKB per capita.

Społeczna inżynieria wychowawcza

Opisano model „dziecko – szkoła – organizacja młodzieżowa – dom”: po szkole opiekę przejmowała Opera Nazionale Balilla (później GIL) (Wikipedia); celem było, by „dziecko zmęczone wracało późnym wieczorem” – w duchu wychowania kolektywnego.

Niemcy: „kapitalizm przymusowy”, kredyty, militaryzacja popytu i programy masowe

Rozruch na kredyt i współpraca z przemysłem

Gospodarkę III Rzeszy określono jako Zwangswirtschaft / „kapitalizm przymusowy”: „prywatne środki produkcji zarządzane przez państwo w centralnym planie”, „nakręcane za pomocą pożyczek” – „bardzo często z banków amerykańskich” oraz „niemieckich”. Omawiający przytaczają opinię części historyków gospodarczych, że presja spłaty kredytów miała tworzyć impuls do wojny.

Ustawodawstwo społeczne i propaganda nowoczesności

Wskazano rozbudowane rozwiązania socjalne: „zakazy pracy dzieci, dodatki dla kobiet w ciąży, dla samotnych matek, emerytury, renty, Volkswagen – samochód dla każdego”. Podkreślono łączenie inwestycji infrastrukturalnych (autostrady) z architekturą krajobrazu, by tworzyć „germańskie” doświadczenie podróży. W tym kontekście pada kontrowersyjna wzmianka: „w II Rzeszy Żydzi zostali pozbawieni prawa prowadzenia pojazdów mechanicznych”, by „nie podziwiali germańskich autostrad” – przykład łączenia polityki rasowej z programami infrastrukturalnymi (relacja rozmówców). Historyczne tło projektu „samochodu ludowego” jako KdF-Wagen (Kraft durch Freude) można zestawić z dokumentami koncernu i opracowaniami muzealnymi (Volkswagen Group).

Organizacje młodzieżowe i opieka nad czasem wolnym

Model masowej socjalizacji obejmował Hitlerjugend i Bund Deutscher Mädel – analogicznie do włoskiego schematu „po szkole – organizacja – dom” (Wikipedia).

Dlaczego „oni przejęli pałeczkę”? (Włochy i Niemcy vs. lewica internacjonalistyczna)

Rozmówcy twierdzą, że robotnicy po okopach „zaczęli wierzyć, że jednak mają ojczyznę”, a „fałsz tezy, że największym wrogiem robotnika jest kapitalista mówiący tym samym językiem” został obnażony. Ruchy „marginalne” w obrębie socjalizmu (nacjonalistyczne/rasowe) miały otrzymać „wiatr w żagle”. W przypadku Włoch przywództwo wywodziło się „ze związków zawodowych”, a nie z „lewicowej inteligencji” – co przedstawiono jako klucz do kontaktu z realnymi problemami „producentów” (pojęcie przeciwstawione „pośrednikom”, „bankierom”, „biurokratom”).

Porównanie z resztą Europy i USA: kiedy interwencjonizm „działał”?

Pada wniosek, że po wojnie „gospodarka wolnorynkowa była w katastrofie” i państwa, które zastosowały gwałtowny interwencjonizm (Włochy, III Rzesza, USA – New Deal, ZSRR) „osiągnęły względny sukces”, przy zaznaczeniu kosztów (łagry w ZSRR; rabunkowy charakter finansowania przez III Rzeszę, m.in. przez „aryzację” majątków). W ujęciu rozmówców, tam gdzie rządy „nakręcały popyt” – przez zamówienia publiczne (w tym zbrojeniowe) – szybciej następowało odbicie. Jako punkt odniesienia przywołano New Deal oraz doktrynę Keynesa (interwencja antycykliczna, deficyt w kryzysie) (The Library of Congress).

Słabości modeli interwencjonistycznych

Rozmówcy podkreślają, że „keynesizm jednorazowo zastosowany był skuteczny”, ale „problem zaczyna się, gdy jest stosowany permanentnie”: w okresie boomu politycy „nie kapitalizują nadwyżek”, tylko je „rozdają”, a w kryzysie – „pożyczają”, powiększając dług i koszty odsetek. Skutek: „państwo permanentnie zaczyna wydawać więcej niż posiada”, a udział odsetek w budżecie rośnie. W efekcie „gospodarki na kilkadziesiąt lat wpadły w keynesizm”, co „spowodowało gigantyczne zadłużenie” i kreatywną księgowość.

„Efekt sukcesu socjalizmu” i droga do wojny

W podsumowaniu historycznej części rozmówcy stawiają tezę, że II wojna światowa była „efektem sukcesu socjalizmu w Europie” – rozumianego jako zdolność państwa do stymulowania popytu (w tym militaryzacji), budowy potężnych zamówień publicznych i utrzymania masowego zatrudnienia, które następnie wymagało „ciągłego karmienia” poprzez dalsze zbrojenia i podbój („za zdobyte […] rozgrabione kosztowności, surowce […] można było nakręcać kolejny popyt”). Wskazano też mechanikę finansową III Rzeszy: „aryzacja” – najpierw spis majątku ludności żydowskiej, następnie „propozycja nie do odrzucenia” zamiany na obligacje, a potem „likwidacja” – jako źródło środków na koniunkturę.

Zakończenie i zapowiedź ciągu dalszego

Rozmowa zamyka się stwierdzeniem, że po wojnie „wolny rynek nigdy nie został odbudowany” w czystej postaci; dominował model socjaldemokratyczno-keynesowski. Prowadzący zapowiada kolejny odcinek o losach socjalizmu „po tym, jak w wyniku ogromnego sukcesu runął na twarz”. Na marginesie pojawiają się uwagi o współczesnych elitach europejskich, „fon” w nazwiskach i powrocie starych rodów w ramach integracji UE (dygresja publicystyczna). Kończy krótka wzmianka o książce rozmówcy na temat „faszyzmów łacińskich” (Włochy, Francja, Hiszpania, Portugalia).

Wnioski

Powojenny kryzys (inflacja, pauperyzacja, załamanie zaufania do elit, brutalizacja po okopach) stworzył podatny grunt dla ruchów łączących nacjonalizm z socjalizmem.
Internacjonalizm lewicowy utracił wiarygodność w oczach szerokich mas; zwyciężyła narracja „wspólnoty pracujących producentów” w ramach narodu.
Włochy: przejście od wolnego rynku do autarkii/korporacjonizmu ograniczyło rozlanie się kryzysu, ale przy polityce pronatalistycznej korzyści „zjadła” demografia.
Niemcy: „kapitalizm przymusowy”, finansowanie wzrostu kredytem i „aryzacją”, gigantyczne programy infrastrukturalno-propagandowe (autostrady, KdF-Wagen) – wszystko to militaryzowało popyt i przygotowywało do wojny. (Volkswagen Group)
Interwencjonizm (w tym New Deal, keynesizm) w krótkim horyzoncie działał antykryzysowo, ale jego permanentne stosowanie prowadzi do długu i impasu polityczno-finansowego. (The Library of Congress)
Teza rozmówców: II wojna światowa była konsekwencją „sukcesu” socjalizmu w Europie – gdy nakręcona aparatem państwowym gospodarka wymagała ciągłego podsycania przez zbrojenia i podboje.

Tezy

Powojenny kryzys zniszczył legitymizację dawnych elit i przyspieszył zwrot ku narodowym odmianom socjalizmu.
Nacjonalizm stał się „ideą rewolucyjną” zastępującą internacjonalizm w masowych ruchach pracowniczych.
Faszyzm włoski nie miał jednej „biblii” doktrynalnej; kluczowym tekstem syntetycznym pozostaje hasło „Il fascismo” (Gentile/Mussolini) (polyarchy.org).
Model włoski: autarkia/korporacjonizm → odporność na globalny kryzys, ale spadek PKB per capita przez wzrost demograficzny.
Model niemiecki: centralne planowanie + kredyt + „aryzacja” + infrastruktura + organizacje masowe (Hitlerjugend, BMD) → pełne zatrudnienie i mobilizacja społeczna (Wikipedia).
Keynesizm działa jako narzędzie antycykliczne jednorazowe; w wersji permanentnej prowadzi do długotrwałego zadłużenia. (Wikipedia)
II wojna światowa jako „produkt uboczny” interwencjonizmu: zbrojenia i podbój miały podtrzymywać popyt i miejsca pracy.

Dlaczego warto zapoznać się z filmem?

Klarowna synteza powojennych źródeł popularności faszyzmu i nazizmu (ekonomia + ideologia + socjologia).
Rzadko omawiany wątek braku jednej „biblii” faszyzmu i roli hasła encyklopedycznego („Il fascismo”) (polyarchy.org).
Porównanie modeli: Włochy (korporacjonizm/autarkia) vs. Niemcy (Zwangswirtschaft, militaryzacja popytu).
Most do współczesności: analogie (inflacja, pauperyzacja, erozja klasy średniej) i możliwe konsekwencje.
Ujęcie ekonomiczne: jak New Deal i keynesizm wpisują się w ówczesne i późniejsze polityki państwowe (The Library of Congress).
Wgląd w mechanizmy propagandy i socjalizacji (ONB, Hitlerjugend; „czas wolny”, KdF-Wagen) (Wikipedia).
Dyskusja o ryzykach permanentnego interwencjonizmu i „nakręcania” popytu zbrojeniami.

Dlaczego faszyzm i nazizm stały się tak popularne w Europie?