Wprowadzenie

W swoim materiale Karolina Orleka omawia neurobiologiczne skutki korzystania z nowoczesnych technologii przez najmłodszych. W tekście skierowanym do rodziców, nauczycieli i decydentów autorka identyfikuje cztery główne mity na temat roli smartfonów, tabletów i komputerów w rozwoju dzieci. Poprzez zestawienie wyników międzynarodowych badań (m.in. PISA – Program Międzynarodowej Oceny Uczniów (https://www.oecd.org/pisa/), analiz szkół skandynawskich czy prac neurobiologów z Indiana University School of Medicine (https://medicine.iu.edu/)), pokazuje, że technologia może nie tylko nie wspierać, lecz nawet zaburzać kluczowe etapy dojrzewania mózgu.

Autorka, z wykształcenia polonistka i logopedka, podkreśla znaczenie wczesnej stymulacji mózgu niemowlęcia przez zabawę i bezpośredni kontakt z opiekunem, a nie przez konsumowanie cyfrowych treści. Przedstawia przykłady skutków nadmiernej ekspozycji na ekrany: od pogorszenia wzroku, przez wadę postawy, aż po zaburzenia uwagi i opóźnienie rozwoju mowy. Wskazuje też, że umiejętność efektywnego uczenia się, budowania relacji czy myślenia analitycznego buduje się w kontakcie z drugim człowiekiem i światem realnym, a nie w wirtualnym środowisku.

---

1. Technologia a rozwój poznawczy: co naprawdę jest niezbędne?

Autorka rozpoczyna od obalenia poglądu, że „dzieci muszą od najwcześniejszych lat uczyć się obsługi nowych technologii, bo w przyszłości będą z nich korzystać zawodowo”. Twierdzi, że:

• Fakt: kluczowe dla późniejszych umiejętności technicznych są zdolności matematyczne, myślenie abstrakcyjne i analityczne, rozwijane przede wszystkim między 0. a 3. rokiem życia, w trakcie zabawy i interakcji z opiekunem.
• Ocena: wprowadzanie smartfona czy tabletu w wieku niemowlęcym nie przyspiesza nauki technologie, a bywa wręcz destrukcyjne dla rozwoju ośrodków mowy czy uwagi.
• Scenariusz możliwy: dziecko, które od małego obserwuje dorosłych z telefonem w ręku, może uznać za atrakcyjny ruch „suwania palcem”, kosztem nauki chodzenia, mowy czy relacji społecznych.

Orleka przytacza analogię: „to tak, jakby uczyć pięciolatka prowadzić samochód, bo kiedyś będzie kierowcą”. Przypomina, że inżynierowie i specjaliści IT rzadko zaczynali od wczesnego kontaktu z bajkami na tablecie, a rozwijali się poprzez kursy matematyki, programowania, pracę zespołową i bogate doświadczenia realne.

Linki:

• OECD PISA: https://www.oecd.org/pisa/
• Klub Jagielloński – cyfrowe Rerum Novarum: https://klubjagiellonski.pl/

2. E-edukacja kontra wyniki w nauce: wyniki badań międzynarodowych

Przez ostatnie dekady kraje rozwinięte inwestowały ogromne środki w cyfryzację szkół. Tymczasem:

1. Badania PISA (2000–2015):
   • 15-latkowie z komputerem w pokoju osiągali gorsze wyniki w testach niż ich rówieśnicy bez peceta.
   • W kraju skandynawskim wzrost wydatków na sprzęt komputerowy korelował ze spadkiem wyników w matematyce.
2. Eksperyment londyńskich ekonomistów (2015):
   • W 90 szkołach zakazano uczniom używania telefonów komórkowych.
   • Analiza ocen 130 000 uczniów wykazała, że
     • średnia ocen poprawiła się już rok po wprowadzeniu zakazu;
     • najsłabsi uczniowie zyskali najwięcej, podczas gdy top 20% utrzymało dotychczasowy poziom.
3. Badanie notowania odręcznego vs. komputerowego:
   • Mueller i Oppenheimer (2014) – The Pen Is Mightier Than the Keyboard (https://doi.org/10.1177/0956797614524581) wykazali, że studentom robiącym notatki odręcznie lepiej zapamiętują i rozumieją materiał niż tym piszącym na laptopie.
4. Obecność telefonu jako czynnik rozpraszający:
   • Spicer i Clayton (2013) pokazali, że samo umiejscowienie smartfona obok osoby obniża zdolność skupienia uwagi, ponieważ mózg „sprawdza” aplikacje działające w tle.

„Im więcej środków wydano na komputery, tym gorsze wyniki w testach matematycznych osiągali uczniowie.”

Wniosek: cyfryzacja samodzielnie nie poprawia jakości nauczania, a może wręcz pogarszać efekty edukacyjne, zwłaszcza gdy zastępuje interakcje międzyludzkie.

3. Uzależnienie od ekranu – mechanizmy neurobiologiczne

Orleka zestawia analogię między uzależnieniem od substancji psychoaktywnych a „uzależnieniem cyfrowym”:

• Fakt: aplikacje społecznościowe i gry działają na układ nagrody, wywołując wydzielanie dopaminy.
• Ocena: to „skrót myślowy” mówić, że uzależniają smartfony – chodzi o konkretne treści i mechaniki, które wprowadza się w aplikacjach.
• Scenariusz możliwy: dziecko zaczyna od gier czy social mediów, rozwija się u niego nadmierne pobudzenie układu nagrody, co hamuje rozwój zdolności do dłuższej koncentracji.

Neuroobrazowanie zmian w mózgu

Badanie z 2011 r. na Indiana University School of Medicine (https://medicine.iu.edu/) pokazało, że u młodych mężczyzn grających 10 h dziennie w agresywną grę w ciągu tygodnia:

1. Obniżyła się aktywność w lewej części płata czołowego i w korze obręczy – obszarach odpowiedzialnych za samokontrolę, przewidywanie i planowanie.
2. Po odstawieniu gier część zmian wróciła do normy, ale badacze podkreślili, że długotrwała stymulacja może prowadzić do trwałych zaburzeń.

„Sam proces grania w gry przez 7 dni może zmienić strukturę mózgu, obniżając zdolność koncentracji i hamując rozwój osobowości.”

Mielinizacja i jej zaburzenia

• Proces mielinizacji (formowania osłonek mielinowych – istoty białej) trwa aż do około 25. roku życia.
• George Bartzokis (UCLA, http://www.uclahealth.org/) wykazał, że nieprawidłowości w mielinizacji łączone są z ADHD, autyzmem, schizofrenią, depresją czy uzależnieniami.
• Mielina jest wrażliwa na stres, toksyny, urazy i… nadmierną stymulację ekranami. Zbyt duża ekspozycja może powodować deficyt połączeń między komórkami nerwowymi.

Wniosek: młody mózg, szczególnie poniżej 12. roku życia, nie jest przystosowany do nadmiaru bodźców cyfrowych; może to prowadzić do zaburzeń neuropsychiatrycznych.

4. Język i neurony lustrzane: dlaczego ekrany nie zastąpią opiekuna

Autorka obala tezę, że dziecko nauczy się języka obcego czy ojczystego z ekranu:

• Fakt: neurony lustrzane aktywują się w mózgu obserwatora wtedy, gdy widzi wykonywane przez inną osobę ruchy – stanowią podwaliny naśladownictwa.
• Ocena: ekran nie pobudza tych neuronów – niemowlę słyszy „bełkot”, brak jest aktywności w lewym płacie skroniowym odpowiedzialnym za mowę.
• Scenariusz możliwy: dziecko podrzucane z tabletem w ręku nie rozwija mowy i relacji społecznych tak efektywnie, jak podczas codziennej interakcji z rodzicem czy nauczycielem.

Dowód: badania pokazują, że nauczenie się fonemów wymaga ~30 tysięcy godzin słuchania i rozmowy z opiekunem, a nie pasywnego oglądania bajki.

„Dzieci nauczone wyłącznie technik czytania od najmłodszych lat, ale bez wzoru dorosłego czytającego, nie są zainteresowane książkami.”

Orleka zwraca uwagę także na opóźnienie rozwoju mowy (SORM), dotykające 6–8% dzieci, nie zawsze zdiagnozowane w porę. Podawanie tabletów poniżej 2.–3. roku życia może pogłębiać te trudności.

---

Wnioski:

• Wczesny kontakt dzieci z ekranami może zaburzać naturalne etapy rozwoju: mowy, myślenia analitycznego, umiejętności społecznych i fizycznych.
• Cyfryzacja szkół i powszechne stosowanie urządzeń elektronicznych nie poprawiła, a często pogorszyła wyniki edukacyjne uczniów (PISA; eksperymenty w Londynie, Skandynawii).
• Nadmierna stymulacja ekranem działa na mózg dzieci uzależniająco, zmniejszając aktywność kory przedczołowej i zaburzając proces mielinizacji.
• Nauka języka i budowa relacji wymagają bezpośredniego kontaktu z drugim człowiekiem, którego ekrany nie zastąpią.
• Konieczne jest wprowadzenie higieny cyfrowej: ograniczenie czasu przed ekranem, zakaz korzystania z mediów elektronicznych do 3. roku życia oraz promowanie tradycyjnej zabawy i interakcji.

Tezy:

• Dzieci powinny być chronione przed bezrefleksyjną ekspozycją na smartfony i tablety, zwłaszcza poniżej 3. roku życia.
• Dostęp do wysokich technologii nie zastąpi rozwoju lewopółkulowego przez zabawę i bezpośrednie interakcje.
• Uzależnienie od ekranu jest faktycznym problemem zdrowia publicznego, porównywalnym do uzależnień od substancji psychoaktywnych.
• Szkoły, które zakazały używania telefonów, odnotowały poprawę wyników nauczania, zwłaszcza wśród najsłabszych uczniów.
• Mielinizacja mózgu jest kluczowym procesem rozwojowym w dzieciństwie; nadmierne bodźce cyfrowe mogą ją zaburzać.

Dlaczego warto zapoznać się z filmem?:

• Ukazuje długofalowe skutki neurobiologiczne nadmiernej ekspozycji na ekrany u dzieci.
• Prezentuje rzetelne badania międzynarodowe (PISA, eksperymenty edukacyjne, neuroobrazowanie).
• Wyjaśnia mechanizm uzależnienia od technologii na poziomie działania mózgu.
• Podkreśla znaczenie bezpośredniego kontaktu i zabawy w rozwoju mowy, emocji i relacji społecznych.
• Daje konkretne rekomendacje dotyczące higieny cyfrowej w rodzinie i szkole.
• Dostarcza argumentów do debaty o roli technologii w edukacji i zdrowiu psychicznym młodego pokolenia.