Jaka jest główna przyczyna obecnej eskalacji między Izraelem a Iranem?
Główną przyczyną obecnej eskalacji jest długotrwała rywalizacja między Izraelem a Iranem, która w ostatnim czasie przybrała formę bezpośrednich ataków. 1 kwietnia 2024 roku Izrael zaatakował placówkę dyplomatyczną Iranu w Syrii, co było odmienne od wcześniejszych działań, które miały charakter proxy (np. ataki na Hamas czy Hezbollah). Ten bezpośredni atak na jednostkę dyplomatyczną, a nie siły militarne, doprowadził do dalszego wzrostu napięć. Dodatkowo, obawa Izraela przed irańskim programem nuklearnym jest kluczowym czynnikiem. Izrael uważa, że Iran jest o krok od zbudowania bomby atomowej, a atak na irańskie obiekty nuklearne ma na celu odparcie tego „egzystencjalnego zagrożenia”. Iran natomiast twierdzi, że jego program nuklearny ma charakter cywilny, ale jednocześnie nie ukrywa zdolności do produkcji rakiet balistycznych.
Jakie były bezpośrednie konsekwencje izraelskiego ataku na Iran?
Izraelski atak na Iran był skoordynowany i precyzyjnie przygotowany, celując w niemal 100 różnych obiektów, w tym kluczowe dowództwo armii irańskiej oraz naukowców zajmujących się programem nuklearnym. Zginęli m.in. generał dywizji Hosein Salami (dowódca Korpusu Strażników Rewolucji), generał dywizji Golam Rashid (dowódca kwatery głównej Hatamalan Beia) oraz Mohamed Bageri (szef sztabu irańskich sił zbrojnych). Zaatakowano również centra radarowe, koszary wojskowe, posterunki graniczne i fabryki wojskowe. Ali Szamkani, odpowiedzialny za negocjacje z Amerykanami, został ranny i później zmarł, co komentatorzy interpretują jako celowe uderzenie w możliwość negocjacji. Irańscy przywódcy potępili atak, zapowiadając „surową karę”, co z kolei doprowadziło do podwyższenia gotowości wojskowej w regionie.
Jak Stany Zjednoczone zareagowały na konflikt i jaka jest ich rola?
Stany Zjednoczone oświadczyły, że wiedziały o nalotach Izraela wcześniej, ale nie były zaangażowane militarnie. Prezydent Trump rozmawiał z Yahuanem (Netanjahu) wielokrotnie, potwierdzając, że USA nie będą brać udziału w nalotach, ale celem jest powrót Iranu do stołu negocjacyjnego. CENTCOM (Dowództwo Centralne USA) zostało postawione w stan najwyższej gotowości, a USA zapowiedziały, że będą bronić siebie i Izraela w przypadku odwetu Iranu. Krytycy wskazują, że postawa USA, polegająca na tym, że Izrael atakuje, a Stany Zjednoczone są zmuszone go bronić, świadczy o dużej słabości USA w regionie. Co więcej, próba deeskalacji ze strony USA, np. poprzez wycofanie się Trumpa z pomysłu wysłania urzędników na spotkanie z Irańczykami, jest postrzegana jako kolejna oznaka manipulacji.
Jakie są długoterminowe cele i obawy Izraela i Iranu w tym konflikcie?
Izrael dąży do zabezpieczenia swojego istnienia i eliminacji „egzystencjalnego zagrożenia” ze strony Iranu, przede wszystkim w kontekście jego programu nuklearnego i wspierania grup antyizraelskich (Hamas, Hezbollah, Huti). Celem jest odwrócenie uwagi od problemów wewnętrznych oraz storpedowanie jakiejkolwiek próby normalizacji stosunków irańsko-amerykańskich. Izrael chce doprowadzić Iran do stanu absolutnego chaosu lub całkowitego zniszczenia, aby zapewnić sobie dominację w regionie. Iran z kolei dąży do wzmocnienia swojej pozycji regionalnej poprzez wpływy w Iraku, Syrii i Libanie oraz rozwój swoich zdolności militarnych, w tym programu rakiet balistycznych. Długoterminowo żadna ze stron nie dąży do otwartej, pełnoskalowej wojny, ale żadna nie rezygnuje z poszukiwania przewag. Istnieje obawa, że błędna kalkulacja może doprowadzić do utraty kontroli nad rozwojem sytuacji.
Jakie są szersze konsekwencje regionalne i globalne konfliktu izraelsko-irańskiego?
Konflikt ma poważne konsekwencje regionalne, zwiększając napięcia na Bliskim Wschodzie i wpływając na relacje z państwami arabskimi. Niektóre państwa arabskie, takie jak Jordania i Arabia Saudyjska, choć publicznie krytykują Izrael za działania w Strefie Gazy, w rzeczywistości współpracują z nim (lub z USA) w obronie przed irańskimi atakami, co świadczy o złożonej dynamice geopolitycznej regionu. Dla Chin konflikt jest zagrożeniem dla ich interesów gospodarczych z uwagi na import węglowodorów z Zatoki Perskiej. Dla Rosji natomiast, rosnące ceny ropy i złota oraz odciągnięcie uwagi USA od Europy Wschodniej są korzystne. Globalnie, istnieje ryzyko wzrostu cen surowców, zwłaszcza ropy naftowej, co może wpłynąć na inflację na całym świecie. Prawa międzynarodowe są w tym konflikcie ignorowane przez mocarstwa, co wskazuje na dewaluację ich znaczenia w kształtującym się nowym ładzie międzynarodowym.
Czy Iran faktycznie jest bliski zbudowania bomby atomowej?
Według raportów Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej (MAEA), Iran znacząco zwiększył produkcję wzbogaconego uranu. Już w lutym Iran posiadał ponad 128 kg uranu o sześćdziesięcioprocentowej zawartości izotopu 235. Eksperci oceniają, że wzbogacenie uranu do wymaganej dziewięćdziesięcioprocentowej zawartości zajęłoby irańskim inżynierom atomowym najwyżej kilka tygodni. Jedna bomba atomowa wymaga minimum 25 kg wzbogaconego uranu. Iran, choć od lat oskarżany o dążenie do posiadania broni jądrowej, sam twierdzi, że jego program ma charakter cywilny. Jednakże, fakt posiadania wzbogaconego uranu i zdolności rakiet balistycznych sprawia, że Izrael i część społeczności międzynarodowej postrzegają go jako realne zagrożenie nuklearne. Należy pamiętać, że sam proces wzbogacania uranu do 60% oznacza wykonanie większości pracy potrzebnej do osiągnięcia poziomu wymaganego dla broni.
Jakie są wewnętrzne problemy Iranu i ich wpływ na jego politykę?
Irańska gospodarka, choć dotknięta sankcjami, zmaga się również z poważnymi problemami strukturalnymi i złym zarządzaniem. Przykładem jest kryzys walutowy w latach 2012-2018, gdzie rząd sztucznie zawyżał kurs riala i nie dostosowywał go do inflacji, co prowadziło do paniki na rynku. Decydenci irańscy reagowali na spadki kursu, obwiniając spekulantów i zagranicznych wrogów, co dodatkowo osłabiało zaufanie. Problemy te są widoczne także w sektorze bankowym, którego reforma była długo odwlekana. Te wewnętrzne kwestie, w tym brak realnej opozycji, absorbują irańskie działania polityczne, co może wpływać na ich zdolność do prowadzenia pełnoskalowej wojny i tłumaczy, dlaczego Iran obecnie nie dąży do otwartego konfliktu.
Jaka jest pozycja Polski wobec konfliktu i jakie są dla niej implikacje?
Polska powinna zachować neutralność wobec konfliktu na Bliskim Wschodzie i nie angażować się po żadnej stronie, ponieważ nie ma w tym ani interesu, ani potencjału. Pojawiają się obawy, że Polska może zostać ogłoszona sojusznikiem Izraela, co byłoby problematyczne z uwagi na kwestie ludobójstwa w Strefie Gazy. Istnieje ryzyko, że Polska, poprzez udostępnianie swojego terytorium czy lotnisk, może zostać wciągnięta w konflikt, który ma na celu osłabienie Rosji – sojusznika Iranu. Debata na temat posiadania przez Polskę własnej broni jądrowej powraca w kontekście braku gwarancji bezpieczeństwa od USA i innych sojuszników. Jednakże, zdobycie broni jądrowej przez Polskę wiązałoby się z ogromnymi ryzykami politycznymi i finansowymi, w tym z możliwymi sankcjami i próbami unieszkodliwienia programu ze strony Rosji i formalnych sojuszników, którzy nie chcą proliferacji.